Ontwikkelingen verlopen in de tijd, wij zijn altijd tot een voorspelling bereid.

home over hoesnel.nl zoeken Demografie Nederland Demografie wereld Economische     ontwikkeling Energie ontwikkeling Klimaatverandering Maatschappelijke     ontwikkeling Mens & Dier Mens & Milieu Trends & Projecties Publicaties

Herwaardering in de IJmond. door Rolf Schuttenhelm Dit artikel is onderdeel van de journalistieke serie "Wandeling langs nieuwe fenomenen in het Nederlands landschap". De functionele betekenis van een landschap reikt niet verder dan een ruimtelijke plaatsing van aanwezige elementen. Een landschap kan daarmee ten hoogste geschikt zijn om een functie te vervullen. Een boslandschap is bijvoorbeeld geschikt voor houtkap, een open landschap voor windmolens en een stuwwallandschap voor de plaatsing van een zendmast. De term landschap is daarin volledig overbodig. Hout komt uit een bos, niet uit een landschap. Het is niet een "open karakter" dat windturbines nodig hebben, het gaat om de wind. Voor het verzenden van een radiosignaal is een relatief hoog punt gewenst, meer niet. Landschap is een esthetisch begrip. Een landschap kan lelijk genoemd worden, maar de esthetische waarde kent eigenlijk geen negatieven. Er is veel mooi of weinig mooi. Wij ontlenen een bepaalde indruk van schoonheid aan de beleving van een landschap. Een gevoel te behoren. Thuis. Wij zijn ooit, lang geleden, ver van hier, vertrokken. We hebben onze eigen werkelijkheid gecreëerd en zijn daarin opgegaan, hoog in het kunstmatige. Soms dwalen we wat rond, weg uit de drukte en herkennen iets. Een subtiel contact met onze biologische oorsprong. Sehnsucht beantwoord. Wat maakt een landschap mooi? Het heeft ergens met natuur te maken, voelen we, maar toch hoeven landschappen niet natuurlijk te zijn. De Oostvaardersplassen zijn mooi, net als bollenvelden. Het is ook niet de aanwezigheid van leven. Een kabbelende beek, een branding of een blauwe lucht, allemaal mooi, allemaal morsdood. Het is moeilijk te benoemen en bovendien sterk subjectief, maar toch moeten er criteria te vinden zijn. Te vaak zijn we het eens dat iets mooi is, of dat dat niet zo is. Des te opmerkelijker is het dat we collectief in staat zijn die mening te herzien. We kunnen iets eerst lelijk vinden en later toch mooi. Het is met landschappen niet anders dan met wijn, beeldende kunst of gabberpunk, je moet het leren waarderen. Om te proberen een landschap te waarderen, moet je het jezelf niet te makkelijk maken. De meest uitdagende oefenlocatie van Nederland is IJmuiden. Gooi jezelf ook niet met een molensteen in het diepe en blijf uit de woonkern weg. Het parcours is met zorg uitgestippeld en begint aan de rand van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland, in de duinen. Het nationaal park is een samenvoeging van enkele oude landgoederen tussen Zandvoort, Haarlem en IJmuiden. 3800 hectare natuur midden in de Randstad. De Nederlandse duinen zijn er op hun breedst en het doolhof van kleine slingerende paden heeft voldoende bergingscapaciteit om duizenden recreanten op te vangen. Je ziet er naast reeën ook damherten en het is één van de weinige stukjes natuur in Nederland waar je als mens nog loslopend wild bent, overgeleverd aan de genade van de horens en hoeven van meer dan honderd Schotse Hooglanders, die gekleed in harige spierbundels door het gebied paraderen. Toch is het niet alleen ongestoorde wildernis in dit uitgestrekte gebied. Schiphol is niet ver en haar vliegtuigen nog minder. Op zomerse dagen hangt soms een hinderlijk gejengel in de lucht, afkomstig van het circuit van Zandvoort. Het zijn niet zozeer de coureurs zelf tijdens de spaarzame evenementen, maar alle amateur-doodrijders die ze schijnen te inspireren het plankgas op de duinweg tussen Haarlem en Bloemendaal aan zee uit te proberen. Je gezicht afwendend naar het noorden leidt tot een volgende confrontatie. Rook, schoorstenen en met wat pech, tussen de duinen en de bomen door, een paar uitzonderlijk lelijke flats. Dat zijn de oude Hoogovens, dat is IJmuiden. Een duidelijk voorbeeld van horizonvervuiling en een stevige visuele aantasting van het duinlandschap. (Toevallig op zoek naar een betaalbare woning in de Randstad? Neem de flat voor lief en ga er wonen zolang deze er staat, bij voorkeur op de hoogste etage. Geniet van een fantastisch uitzicht over zee en duin en begrijp niet waar ik het over heb.)

Kennemerduinen Bunkermuseum MNP Luchtvervuiling Industrieel erfgoed Daarmoetikzijn.nl

De Hoogovens vanuit de duinen.

Maar ook IJmuiden heeft een geschiedenis. Het is een verhaal van vissers en arme kanaalgravers. Harde werkers met een hard bestaan. Niet meer dan een groot vissersdorp met een haven. Zij waren niet van plan ons uitzicht te verpesten, in zulke flats te wonen. Toen kwam de bezetting. IJmuiden werd Festung IJmuiden. Een risicogebied voor een geallieerde landing en een versterkt punt in de Duitse Atlantikwall. De inwoners werden geëvacueerd en een derde van de huizen gesloopt. Geallieerde bombardementen zorgden voor extra schade. De heropbouw lag onder andere in handen van de beroemde architect Willem Dudok, hetgeen een aardig gemeentehuis heeft opgeleverd en een winderige west-oost verbinding, waarover niemand, zelfs Dudok, ooit tevreden is geweest. Ten zuidwesten van deze straat verrezen de nieuwe wijken Duinwijk en Zeewijk, met de zichtbepalende flats.

Hoog uitzichtpunt over duinlandschap.

Helemaal aan zee heeft de bebouwing een stukje duin overgelaten. Buiten de grenzen van het Nationaal Park is het geen officiële natuur en mogen honden uit de wijde omgeving er in het wild ontlasten. Dicht bij de zeereep zijn de reliëfverschillen groot, zodat IJmuiden vanuit de duinpan nergens te bekennen is. Klimmend naar de duintop grijnst daar plots het schietgat van een overdekte Tobruk. Dik zestig jaar terug zou je hier doorzeefd zijn. Het is een kleine Duitse bunker, gebouwd om de achterzijde van luchtdoelbatterij Olmen te dekken. Verderop ligt de "Marine Küsten Batterie Heerenduin", een complex van onder andere vier zware geschutsbunkers en een grote vuurleidingsbunker. Gebouwd om vijandige schepen uit de buurt van de haven en de sluizen te houden. Het complex is groot, opvallend intact en daarmee zeldzaam. Veel van de bunkers in de Nederlandse duinen zijn na de oorlog, als symbolen van nazi-Duitsland, opgeblazen. In de Kennemerduinen gebeurde dat halverwege de jaren '90 nog. Het lijkt inmiddels wat overdreven. De meeste bunkers zijn grotendeels begraven onder het zand. De doffe pastelkleur van het oude beton misstaat niet echt tussen zand en helmgras. Voor wie niet beter weet horen ze in het duinlandschap. Sympatieke schuilplaatsen voor vossen en vleermuizen. Het wil er nog wel eens waaien. De overgebleven bunkers worden door steeds meer mensen als tastbare elementen uit onze recente geschiedenis gewaardeerd. Dat betekent niet dat de gemeente Velsen al een duidelijk plan heeft om ze aan het publiek te presenteren. Ze staan op een slordig stuk duin, ingeklemd tussen een enigszins verpauperde camping en het megalomane bouwproject "IJmuiden aan zee", waar alle aandacht van de gemeente naar toe gaat. Voorlopig laten zij het beton het beton. De talentloze graffiti van de lokale hangjeugd blijft dus waar die is. Een enkel zandpaadje voert naar de batterij toe. De zware bunkers liggen in rijen zwijgend naar de zee te staren en doen denken aan de beelden op Paaseiland. Ik ken deze bunkers al. Ik ben er zo een die vroeger altijd "oorlogje" wilde spelen. Gewapend met een zaklantaarn ging ik samen met mijn oudere broer regelmatig op stap, de uiterste actieradius van onze fietsen testend. Het vereist de brutaliteit om over een stukje prikkeldraad te klimmen en het veldinzicht om bunkerlocaties te voorspellen. Daarna is het graven met de blote handen en jezelf door een schietgat wurmen. De beloning mocht er zijn. Omgeven door dik gewapend beton, lucht te ademen die al weer jaren was afgesloten. Stiekem hopend op iets tastbaars dat andere schatgravers in al die decennia hadden laten liggen. Door de gangen kruipen, de vertrekken tellen. Een kleurrijke wandschildering van een eenzame, verveelde soldaat.

Batterij Heerenduin.

"Zo zijn we allemaal begonnen" zegt de bunkeraar als ik dit verhaal vertel. Samen met een groep vrijwilligers is hij bezig een van de bunkers aan de rand van het complex uit te graven. Ze vormen Stichting WN2000. Sinds een paar jaar beheren zij twee bunkers in het gebied, die ze als museum hebben ingericht. Ze hopen dat de hele batterij Heerenduin binnenkort tot rijksmonument verklaard wordt. Door de tijd hebben deze kolossen hun politieke connotatie goeddeels verloren. We mogen ze vinden wat ze zijn: mooi.

Wat nog steeds niet mooi is, is IJmuiden zelf. Tenminste, daarover leek consensus te bestaan. Tot de wandeling zich westwaarts voortzette. Langs de zuidpier van de haven loopt de route richting "IJmuiden aan zee". Door de noordwaartse zeestroming langs de Nederlandse kust is in de loop der jaren veel zand afgezet tegen de zuidelijke pier. Nieuw land dus. Bulldozers hebben een deel afgeschermd met wat kunstmatige duintjes. Daarachter een kleine recreatieplas. Verder is er ruimte voor een grote parkeerplaats en zowaar een jachthaven. Een appartementencomplex. Een hotel. Wie had ooit gedacht dat daar investeerders voor te vinden waren. IJmuiden als badplaats. Knap staaltje herwaardering. Of het zal aanslaan valt moeilijk te zeggen, maar Amsterdam moet toch kunnen badderen in de zomer. Zandvoort is redelijk passé, Bloemendaal aan zee is inderdaad wat klein… en dan is IJmuiden eigenlijk niet zo'n gekke volgende stap.

IJmuiden aan zee vanuit observatieruimte vuurleidingsbunker.

...en vanaf de pier IJmuiden aan zee rechts en Hoogovens links.

Terug bij de haven toch weer een directe confrontatie met lelijk. De visafslag. Oogkleppen op de zonnebrillen van de badgasten. Zo'n vissershaven klinkt romantisch, maar is tegenwoordig niet meer dan een veredeld bedrijventerrein. Verderop nog een restant uit de Tweede Wereldoorlog. Een kolossale Schnellbootbunker, tegenwoordig in gebruik als visopslag. IJmuiden had twee van zulke bunkers, een bomvrije haven voor een vloot motortorpedoboten. De bouw van deze bunkers heeft tot de zware Britse bombardementen geleid, die het gezicht van IJmuiden hebben aangetast. De route gaat met een boog om de haven heen. Aan de noordrand wordt IJmuiden rigoreus afgesneden door het Noordzeekanaal. De laatste rij huizen is vooroorlogs, op een enkele nieuwbouwopvulling van een bomkrater na. De huizen liggen hoog op voormalig duin. Ze kijken uit over het brede kanaal en de zeeschepen op weg naar de haven van Amsterdam. Meer nog hebben deze mensen een volledig uitzicht op wat eerder vanuit Nationaal Park Zuid-Kennemerland als horizonvervuiling zichtbaar was: zware industrie. Eens bekend als De Hoogovens. Nu Corus. Straks Tata Steel. Onze enige echte basisindustrie, in Indiase handen. Maar hoe vervelend is dit uitzicht? Overdag de rook, 's nachts de lichtjes. Het is niet charmant, maar in ieder geval ook niet saai. Zolang de wind van zee waait kan men hier eigenlijk vrij probleemloos aan de rand van het industriële landschap leven.

Uitzicht op industrieel landschap.

Op zoek naar de essentie van mooi en lelijk voert de wandelroute over het complex van sluizen naar de overkant. Na iedere passage doemen de schoorstenen, kranen, pijpleidingen en opslagtanks hoger op. Sommige schoorstenen blazen continu hun rook, sommige zwijgen, sommige laten af en toe een enorme wolk van stoom los, in een machinaal ritme. Ik herinner me de stikstofoxiden en de zwaveloxiden. Ze eutrofiëren en verzuren ons milieu. Ze zorgen voor ons vroegtijdig sterven. Ze zitten in deze rook en maken de schoorsteen noodzakelijk om de nabije omgeving leefbaar te houden. Verderop, in een andere schoorsteen, wordt methaangas afgefakkeld. Van dichtbij valt op hoe groot de vlam is. Genoeg om voor een heel weeshuis een jaar lang de pot te koken. Methaan is een zeer krachtig broeikasgas. Affakkelen (en omzetten in koolstofdioxide) is beter dan laten ontsnappen naar de atmosfeer. Ik probeer met voor te stellen hoeveel CO2 wordt uitgestoot. Onzichtbaar. Uit alle schoorstenen. Uit alle ovens. Uit alle scheepsladingen cokes die hier worden aangevoerd.

Het vereist inleving. Inleving in het enorme, onbegrijpelijke, industriële proces. Op het eerste oog, en zeker van afstand, lijkt het een smerige bende. Maar hoe dichter ik nader, hoe fascinerender het wordt. Bij het passeren van de laatste sluis wordt horizonvervuiling ontleed in de losse woorden. De horizon wordt nu gevormd door die andere wereld, IJmuiden, aan de overkant van het kanaal. Het duinlandschap erachter. De vervuiling, daar sta ik midden in. Maar wat valt hier feitelijk te vervuilen? Het is hier smerig en dat hoort ook. Dit is het industriële landschap. Vier havens. Twee kooksfabrieken. Een pelletsfabriek. Een sinterfabriek. Twee hoogovens. Een staalfabriek. Een warmbandwalserij en een koudbandwalserij. Coatingfabrieken, verffabrieken. Alles verbonden met buizen, pijpen, lopende banden en spoorrails. Eén groot samenwerkend proces. Hier is de economie niets abstracts. Hier worden geen diensten verleend. Hier worden geen mobieltjes gemaakt. Al deze industrie werkt samen tot slechts één enkel doel: de productie van staalplaten. Bijna 7 miljoen ton per jaar. Eigenlijk on-Nederlands, maar hier, bij de haven van IJmuiden, niet weg te denken.

Midden in dit landschap een groepje elzen, kromgebogen door de zeewind. Kreupelhout. Ruwe natuur en echte industrie bijten elkaar niet. Zoals het beton van de bunkers tussen het duinzand past, zo groeit hier, heel natuurlijk, een woud van roestige buizen. Het is een ecosysteem van onmisbare schakels in een groot, industrieel proces, bijna organisch. Simpele reactievergelijkingen, grootschalig uitgevoerd. Fotosynthese of reductie, verrotting of verbranding. Het maakt niet uit. Een landschap is mooi als het in harmonie is.

Landschapswaardering in cijfers. Alterra, het kennisinstituut voor de groene ruimte, een onderdeel van Wageningen Universiteit en Researchcentrum, houdt zich sinds kort concreet bezig met het collectieve gevoel voor landschapsesthetiek. Om Nederlanders bewuster te maken van de landschappelijke mogelijkheden van hun land hebben zij in 2006 de website Daarmoetikzijn.nl gelanceerd. Gebruikers van de site kunnen in drie stappen hun favoriete landschap aangeven. Vervolgens wordt de voorkeur geprojecteerd op een kaart van Nederland, die is verdeeld in groen-, geel- en roodtinten. Rode gebieden beantwoorden niet aan de voorkeur, groene gebieden wel. Alhoewel de internettool makkelijk en snel te gebruiken is, laat iedere bezoeker een flinke hoeveelheid statistische informatie achter. Om het favoriete landschap te definiëren moet de bezoeker de percentages ruimtelijke invulling van het beoogde landschap bij elkaar sprokkelen. Daarbij kan een keuze gemaakt worden uit besloten -, halfopen - en open agrarisch gebied; bedrijven en industrie; bewoningskernen; bos; heide-, zand- en duingebied; natuurlijk grasland, moeras en riet; zee en grote meren; sloten, beken, rivieren en plassen. Vervolgens kan de bezoeker aangeven of er een voorkeur bestaat voor "bezienswaardigheden" en reliëfverschillen en de mate waarin hij of zij hinder ondervindt van de landschapsaantastende factoren horizonvervuiling; geluid van (snel)wegen, spoorlijn, vliegveld; drukte van recreatieve fietsers. Het is enigszins de vraag in hoeverre de landschapsleek op deze manier echt z'n plekje zal ontdekken, aangezien er een groot beroep wordt gedaan op het ruimtelijk voorstellingsvermogen. In stap twee krijgt de bezoeker echter nog de kans een wegingsfactor toe te kennen aan enkele landschapstypen, hetgeen in zichzelf misschien voldoende zou zijn om een voorkeur aan te geven. Als laatste stap moet de bezoeker de postcode van het woonadres invullen en de waardering uitspreken over de omgeving aldaar. Al met al een hoop informatie met betrekking tot de landschapswaardering van Nederlanders. Uit de analyse van deze gegevens blijkt dat Nederlanders het boslandschap het meest aantrekkelijk vinden en van lawaai de meeste hinder ondervinden. Voorlopig komen industriegebieden (in brede zin, ook bedrijventerreinen en glastuinbouwgebieden) nauwelijks voor in het ideale landschap. Tot zo ver IJmuiden aan zee. Bron: Ontdek je eigen mooiste omgeving via www.daarmoetikzijn.nl. Alterra, februari 2006.

De IJmond: een doorsnijding van het duinlandschap. In detail de jachthaven van IJmuiden aan zee en het kleurenpalet van het industriële landschap.

Meer nieuw landschap: - Geluidshinder - Doorsnijding - Vergrassing - Lichtvervuiling - Parklandschap - Horizonvervuiling - Schaalvergroting