Ontwikkelingen verlopen in de tijd, wij zijn altijd tot een voorspelling bereid.

home over hoesnel.nl zoeken Demografie Nederland Demografie wereld Economische     ontwikkeling Energie ontwikkeling Klimaatverandering Maatschappelijke     ontwikkeling Mens & Dier Mens & Milieu Trends & Projecties Publicaties

Sterren kijken in het Westland door Rolf Schuttenhelm Dit artikel is onderdeel van de journalistieke serie "Wandeling langs nieuwe fenomenen in het Nederlands landschap". De enorme hoeveelheid licht die in 's nachts wordt geproduceerd door huishoudens, auto's en met name de verlichting van infrastructuur, industrie en bedrijventerreinen is vanuit de ruimte goed zichtbaar. Afgaande op satellietbeelden wordt wereldwijd het meeste licht naar de kosmos uitgezonden vanuit de oostelijke helft van de Verenigde Staten, Europa, de kust van China en Japan. Ook het hoge bevolkingsaantal van India wordt weerspiegeld in een grote lichtproductie, terwijl het Midden-Oosten met name goed zichtbaar is vanwege de olieproducerende industrie. Op de nachtelijke satellietbeelden zijn ook de dichtbevolkte en geïndustrialiseerde gebieden binnen Europa makkelijk terug te vinden. Met name de Po-vlakte, Parijs, de grote Engelse steden als Manchester, Birmingham en Londen, het Ruhr-gebied en geheel België en Nederland springen eruit. Op wereldschaal kan Nederland daarom gerekend worden tot één van de gebieden met de sterkste lichtvervuiling. Toch zijn ook binnen Nederland nog duidelijke, regionale verschillen waarneembaar in de hoeveelheid geproduceerd kunstlicht, die met name zijn terug te voeren op verschillen in bevolkingsconcentratie. Het dunner bevolkte noorden van Nederland is 's nachts relatief donker, terwijl de lichtproductie van de Randstad het grootst is. Maar het is niet uitsluitend de bevolkingsdichtheid die de lichtproductie van een gebied bepaald. Ook de industriële activiteit in de Europoort is goed zichtbaar vanuit de ruimte, net als gebieden waar glastuinbouw wordt bedreven. In Nederland bestaat daarom één gebied dat bij uitstek geschikt is om lichtvervuiling te ervaren. Een gebied midden in de Randstad, genest tussen de tweede en de derde stad van Nederland. Een gebied dat doorloopt tot aan de strakke begrenzing van het grootste industriegebied van Nederland. Tot slot een gebied dat zich ondanks het lage inwoneraantal als geen ander weet te laven in de eigen lichtproductie, het kassengebied bij uitstek: het Westland. Op zoek naar het unieke van de lichtvervuiling in het Westland begint de wandeling in Maassluis-West, na zonsondergang wel te verstaan. Eigenlijk was deze nachtwandeling een van de vele activiteiten tijdens de Nacht van de Nacht, die op 28 oktober door heel het land zijn gehouden om aandacht te vragen voor lichtvervuiling en lichthinder. De meeste Nederlanders worden al vaak genoeg geconfronteerd met een nacht die niet duister wil worden en gaven daarom de voorkeur aan een wandeling door een afgelegen stuk bos, onder begeleiding van een boswachter en met kans op uilen en ander nachtleven. Heel wat charmanter dan de twintig kilometer mars die ik in gedachten had, over rechte fietspaden en door een weinig esthetisch gebied, met bovendien de garantie dat een wegschietend zoogdier altijd een kat is en nooit een hermelijn zal zijn. Het aantal aanmeldingen bleef dan ook beperkt tot nul, hetgeen mij in staat stelde om de wandeling een paar dagen te verplaatsen, mikkend op betere weersomstandigheden. Niet uit angst voor een regenbui, maar omdat lichtvervuiling heel nauw kan luisteren. Om het echt goed te ervaren wil je twee dingen zien: Bewolking, als projectiescherm van het kunstlicht dat van onderen komt. Als de wolken een sinistere zwavelkleur ¹ krijgen en zelf licht lijken te geven zit je goed. Daarnaast moet het ook af en toe volledig helder zijn, om goed te kunnen zien hoeveel sterren, door de lichtvervuiling, níet zichtbaar zijn. Over de Schenkeldijk noordwaarts lopend, min of meer in de richting van Gaag en De Lier blijkt een goede route. Buiten de bebouwde kom wordt geen ruimte verspild en zijn de kassen meteen zichtbaar, waarvan sommige nog in aanbouw, ten teken dat de sector winstgevend is. Zwavelkleurige wolken zijn direct aanwezig. Ook de natuur helpt mee om het duister te verstoren: het is volle maan. Terwijl de Schenkeldijk geen straatverlichting heeft kun je er door al het restlicht prima de weg vinden, daartoe zou de maan volstaan. Eigenlijk is het een wat storende factor. Volle maan is een natuurverschijnsel. Door de esthetische waarde en het praktische nut van het belichten van de wandelroute kan er van lichthinder sowieso geen sprake zijn. Maar ook de lichtvervuiling wordt wat verstoord door de maan. Welk deel van het nachtelijke schijnsel wordt nou veroorzaakt door kunstlicht en welk deel door het natuurlijke licht van de maan? Het antwoord op die vraag ligt honderd meter verderop. Daar bevindt zich, aan de rechterkant van de route, de hockeyclub van Maassluis. Vier masten met bouwlampen verschijnen aan de hemel ter hoogte van de maan, die daardoor volledig onzichtbaar wordt. Het felle schijnsel stelt de lokale hockeyjeugd in staat de donderdagavondtraining af te leggen, iets waar je misschien toch sympathie voor moet hebben. Schokkender is daarom de manege die aan de andere kant van de dijk ligt. Deze beschikt over een grote dressuurbak met zes lichtmasten. Paard noch ruiter was te bekennen, hetgeen met zekerheid viel vast te stellen doordat alle lampen brandden.

Plf. Lichthinder Nacht vd Nacht Wiki Lichtvervuiling IDA Dark-Sky Night Sky Atlas

Lichtvervuiling: Hockeyveld en manege.

Verderop, voorbij de sportvelden, nog louter kassen. Lang aaneengesloten rijen, gescheiden door rechte sloten en smalle, rechte wegen. Gek genoeg wordt het juist donkerder, ook de maan is hier weer goed zichtbaar. Het duurt even voor het tot me door dringt dat deze kassen niet verlicht zijn. Is dat even een flop. Maar toch hangt hier niet het duister van de nacht. Hier schijnt meer dan alleen de volle maan. Overal langs de horizon gloeien de wolken. Op zoek naar de bron van de lichtvervuiling voert de route naar de Coldenhovenlaan. De infrastructuur is hier niet toegespitst op wandelaars en al spoedig bevind ik me op een oprit naar de A20. Het schijnsel aan de horizon bleek niet afkomstig van glastuinbouw, maar van de snelweg; een benzinestation; transportcentrum Westland-Maasland en bedrijventerrein Oudcamp. Enigszins verdwaald besluit ik een kijkje te nemen op het bedrijventerrein. Overdag lijken dergelijke terreinen al niet hun best te doen fraai over te komen, als de laatste werknemers vertrokken zijn ontstaat een nog veel killere sfeer. Alle kantoorpanden bewaken hun tijdelijk verlaten werkplekken met een nimmer dovend TL-licht. De gordijnloze vensters lijken wakende ogen zonder leden wiens afschrikkende werking geen onderscheid wil maken tussen inbrekers en klein gewerveld nachtleven. Zelfs geharde outdoor-journalisten voelen zich er niet direct op hun gemak. De enige troost die het terrein hoopt te bieden is een kale loofboom, reeds op 2 november met kerstverlichting toegetakeld. Als je eronder staat vormt het een surrogaat-sterrenhemel.

Lichtvervuiling: tankstation en bedrijventerrein.

Hoe zit het eigenlijk met de sterrenhemel in het Westland? Om die een eerlijke beoordeling te geven, moet een relatief donkere plek worden opgezocht. Onder een lantaarnpaal is geen enkele ster te zien, dat is in Drenthe niet anders dan in het Westland. Via de Maasdijk voert de route terug in het doolhof van gedoofde kassen. Als de hemel zo nu en dan opentrekt zijn er best een aantal sterren te zien. Eigenlijk alle felle sterren die je vroeg in de herfstnacht zou verwachten. De zomerdriehoek van Deneb, Vega en Altair spant nog altijd de hemel. Ook de felle Capella is duidelijk zichtbaar. Castor, Pollux en Rigel en Betelgeuse van Orion bevinden zich waarschijnlijk nog half onder de horizon. Afgezien van de aanwezige bewolking zijn sterren langs de horizon moeilijk te zien. Naar het noorden is de gloed van Den Haag en Delft een duidelijk storende factor, terwijl Vlaardingen en Rotterdam de oostelijke hemel kleuren. Toch is in de zenith, het hemeldak, iets van amateur astronomie mogelijk. Na enig turen worden ook de zwakkere sterren zichtbaar, zodat Altair onderdeel wordt van Aquilla, de Arend, en Deneb een onderdeel van het sterrenbeeld Cygnus, de Zwaan, ofwel het Noorderkruis. Eigenlijk een doodnormale sterrenhemel voor de Randstad ². Het is geen sterrenervaring zoals je die soms nog kunt hebben op de camping in het buitenland. Eén die ons wijst op de nietigheid van ons bestaan op aarde en het misschien wel mogelijk zou maken de kleine, abstracte problemen waar wij mee kampen te relativeren. Problemen zoals lichtvervuiling. De wandeling moet helaas verder zonder een dergelijk diepzinnig en verhelderend moment beleefd te hebben. Desondanks geven de spaarzame sterren aan het geoefende oog toch nog enige herkenbaarheid aan dit vervreemdende landschap. De tuinders wonen hier dicht op elkaar, eerder in huizen dan in boerderijen. Hun land is volledig volgepakt met kassen zodat op de landweggetjes een vreemd soort intimiteit ontstaat. Het is een tuindergemeenschap die 's avonds gekenmerkt wordt door aardappelen, groente, vlees, televisie en voorbij razende koplampen. Je hoort erbij of je hoort er niet bij. Als nachtelijke toerist hoor je er niet bij. Naarmate de wandeling vorderde begon de onaflatende opeenvolging van onverlichte kassen te frustreren. Het Westland liet z'n karakter niet zien. Langzaam kwamen paranoïde gedachten los… Had ik deze wandeling maar niet aangemeld voor de Nacht van de Nacht. De tuinders hebben de aankondiging gelezen en mijn komst afgewacht. Een zelfopgelegde avondklok en een week totale verduistering. Verderop loopt iemand patrouille met de hond. Of zou het iets met het groeiseizoen te maken hebben? Worden alle kastomaten standaard in oktober geoogst? Door de ruiten naar binnen glurend zie ik rijen met kleine coniferen staan. Weinig verhelderend ³. Aan de westelijke horizon groeit een nachtelijke wolk langzaam uit tot een zwavelkleurige stralingsbron. Lichtvervuiling! Als een dorstige bedoeïen pas ik de route aan. Eropaf! De wolk hangt in de richting van het dorpje Maasdijk. In het tussenliggende gebied enkel kassen. Terwijl ik de wolk nader, voert de westenwind de wolk ook dichter naar mij. Het gele gevaarte vult nu bijna de gehele hemel en de gloeiende kas die het veroorzaakt moet vlakbij zijn. Verderop, aan de rand van Maasdijk, eindelijk een verlichte kas. Maar niet wat ik zocht. De lichtsterkte lijkt niet bedoeld om de kiemplantjes te laten groeien op de zomerzon, maar eerder om te voorkomen dat ze bang zouden worden in het donker. In Maasdijk aangekomen realiseer ik me dat ik recht in de val van een enorme regenwolk ben gelopen. Alhoewel ik dieper in het Westland meer nachtelijke schijnsels zie ben ik ontnuchterd en is de motivatie verdere fata morgana's van lichtvervuiling te vervolgen afgenomen.

Lichtvervuiling: kas en volle maan.

Op de terugweg probeer ik me voor te stellen hoeveel licht er zou schijnen als alle kassen in bedrijf waren. Ik zie overal om me heen lichtvervuiling, maar vrijwel niets lijkt afkomstig van de glastuinbouw. Misschien heeft het Westland (ten onrechte) het karakter van volledig lichtvervuild gebied. Een gebied waar het niet meer uitmaakt of je de lampen van de manege de hele nacht laat branden. Eén waar het niet uitmaakt of je een hel verlicht verkeersknooppunt aanlegt tussen twee dorpen van een paar duizend inwoners. Hoe het ook zij, het Westland is bij uitstek geschikt om lichtvervuiling te ervaren. Juist als de kassen niet branden, zie je hier hoe ver het schijnsel van grote steden als Den Haag en Rotterdam kan dragen. Het eindpunt van de wandeling ligt aan de Nieuwe Waterweg. Het klotsende water staat in directe verbinding met de Noordzee, wat de zo nu en dan traag voorbij glijdende zeeschepen verklaard. De schepen zijn onverlicht waardoor de zwarte silhouetten machinaal ogen. Hier loopt langs het water het fietspad naar Hoek van Holland, 's nachts een verlaten plek. Toch heerst ook hier niet het duister. Aan de overkant van het water ligt een andere wereld, die Neue Welt, één van duizend kleine lichtjes die ons toestralen. Het is de 24-uurs industrie van de Europoort. Het is niet natuurlijk. Het is niet authentiek. Ongetwijfeld wordt de ecologie er verstoord en wordt er energie verspild. Maar het is wel ècht Nederland en een mooier voorbeeld van horizonlichtvervuiling hebben we niet.

Horizonlichtvervuiling: de Europoort.

Glastuinbouw en lichtvervuiling: cijfers en achtergronden. 1.) De zogenaamde skyglow. Bij vochtige lucht koepelvormig boven de diffuse lichtbron, bijvoorbeeld een stad of een kassengebied, aan de horizon. Bij kassengebieden kenmerkend tot 20 km afstand waarneembaar en vaak ook als oranje beschreven. 2.) Buiten de invloedsfeer van lichtvervuiling is het in Nederland mogelijk om op een heldere, maanloze nacht met het blote oog 2.500 sterren te zien. 3.) In werkelijkheid heeft slechts 17% van de kassen verlichting, die bovendien slechts 3000 uur per jaar brandt. (Het aantal verlichte kassen stijgt jaarlijks evenwel met 1,6% en verwacht wordt dat dat in de nabije toekomst de helft van het areaal aan glastuinbouw voorzien zal zijn van assimilatieverlichting.) Verder mag in Nederland honderd dagen per jaar niet verlicht worden tussen 20:00 en 24:00 uur. Wandelaars hebben ná middernacht dus meer kans op verlichte kassen. Lichtvervuiling is de verstoring van de natuurlijke situatie van het nachtelijk duister door kunstlicht. Wanneer de directe gevolgen van lichtvervuiling als negatief worden ervaren is ook sprake van lichthinder. De beleving van lichthinder is sterk subjectief. Straatverlichting in een woonwijk zal over het algemeen niet als lichthinder worden ervaren, tenzij deze leidt tot slaapverstoring. In meer natuurlijke landschappen kan lichtvervuiling leiden tot een verlaging van de ecologische waarde, bijvoorbeeld door het verdwijnen van nachtleven. Verder is ook sprake van lichthinder wanneer een verlaging van de karakteristiek esthetische waarde van de nacht wordt ervaren, bijvoorbeeld door het vervagen van de nachtelijke sterrenhemel. Het fenomeen lichtvervuiling staat in toenemende mate in de belangstelling. We kennen het kunstlicht als één van de genoegens van de moderniteit. Maar net zoals we ons zijn gaan realiseren dat auto's zorgen voor luchtverontreiniging en klimaatverandering, dat het internet en andere moderne communicatiemiddelen kunnen leiden tot vereenzaming en dat fastfood meestal ongezond is, blijkt nu ook het kunstlicht ons niet enkel te dienen tot verhoging van de kwaliteit van leven. Het Platform Lichthinder, de Nederlandse tak van de International Dark Sky Association (IDA), strevend naar behoud van het nachtelijk duister, heeft in 2003 middels de studie "Licht in Nederland" een eerste poging gedaan om de invloed van de verschillende bronnen van lichtvervuiling te kwantificeren. Het Platform Lichthinder heeft getracht de totale hoeveelheid geproduceerd en uitgestraald licht te berekenen. Volgens de studie wordt 6,0% van de lichtvervuiling in Nederland veroorzaakt door de verlichting.van sportcomplexen. Het aandeel van reclame en aanstraling van gebouwen bedraagt 18,6%, terwijl volgens dezelfde studie 31,3% van de lichtvervuiling wordt veroorzaakt door openbare verlichting van bijvoorbeeld wegen. Het grootste aandeel van de lichtvervuiling heeft de Nederlandse glastuinbouw. Maar liefst 44,2% van al het uitgestraalde licht zou afkomstig zijn uit kassen. Omdat het ontwerp van kassen hoofdzakelijk gericht is op de absorptie van zonne-energie gedurende de dag, bestaan meestal zowel de zijwanden als het dak uit glas. Door die gebrekkige afscherming is de nachtelijke uitstraling van het geproduceerde kunstlicht en daarmee de bijdrage aan lichtvervuiling van kassen veel groter dan bijvoorbeeld van huishoudens. Er bestaan tegenwoordig ontwerpen die de uitstraling van licht zouden moeten beperken, bijvoorbeeld door kassen gedeeltelijk ondergronds te bouwen, waarbij de zijwaartse emissie verlaagd wordt. In sommige kassen wordt tegenwoordig geëxperimenteerd met doeken die een deel van de interne lichtproductie weerkaatsen en tegelijk moeten beschermen tegen te felle zonneschijn overdag. Nadelen van de doeken zijn de installatiekosten en bemoeilijking van de handhaving van het vochtgehalte en de ideale temperatuur. Mocht de overheid in de toekomst het gebruik van lichtschermen in kassen verplicht stellen zal dat een nadrukkelijke invloed hebben op de uitstraling van licht. Anderzijds blijft het totale areaal glastuinbouw en het percentager verlichte kassen toenemen, net als de gebruikte lichtsterkte. Het gemiddelde energieverbruik ligt momenteel rond de 35 Watt per vierkante meter. Om in de benodigde energie te voorzien doet de Nederlandse glastuinbouw daarmee een beroep op 10% van het totale aardgasverbruik, waardoor voor de productie van iedere kilo kastomaten een kubieke meter aardgas is verstookt. In nieuwe extra verlichte kassen is het energieverbruik nog veel hoger. Het energieverbruik kan oplopen tot 100 Watt per vierkante meter, overeenkomend met een lichtproductie van 10.000 lux. Toch is het aannemelijk dat de bijdrage van de glastuinbouw aan lichtvervuiling in de toekomst zal afnemen. Niet omdat kassen minder licht zullen uitstralen, maar omdat wij meer licht zullen produceren. Althans, zo suggereren de trends: Ondanks dat de bevolkingsgroei in Nederland is gestagneerd, neemt het aantal auto's en het aantal snelwegen nog altijd toe en staan gemeenten nog steeds te springen om nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen aan te leggen. "Hoe beperkter de regelgeving, des te groter de kans dat er daadwerkelijk bedrijven zullen intrekken" lijkt daarbij de gedachte. Om in al die groei iets van oorspronkelijke identiteit te bewaren proberen we nu iedere kerktoren in ieder dorpje met schijnwerpers te belichten. En om de gemeentelijke uitgaven aan kunstzinnige hangbruggen te verantwoorden staan ook deze collectief in de spotlights. Als de lokale overheden niet streven naar de beperking van lichthinder, wat moet dan worden verwacht van burgers en bedrijven? Onze samenleving is goed doordrongen geraakt van de boodschap dat sport goed is en de daarmee gepaarde noodzaak de bal ook na zonsondergang te kunnen vinden. Sportbeoefening is net als andere vormen van recreatie onderdeel van de individuele vrijheid. Beknotting daarvan is voorlopig onbespreekbaar. Ook het bedrijfsleven zal niet zelf met initiatieven komen om zich bijvoorbeeld te beperken in het gebruik van lichtreclame. Wanneer problemen niet worden opgelost, blijven ze bestaan. Ongetwijfeld zal het onderwerp van lichtvervuiling nog voor lange tijd bij ons blijven, sluimerend aan de horizon, zo nu en dan in discussies terugkerend, zonder ons radicaal te beïnvloeden. Voorlopig ontbreekt het Nederland aan een grote meneer De Uil-inspirator, die de discussie voor heel de natie wist kort te sluiten. Oogjes dicht en snaveltjes toe. Bron: Licht in Nederland. Platform Lichthinder, november 2003.

Zelfs overdag zijn de kassen rond Maassluis (onder) en Maasdijk (boven) vanuit de ruimte goed te herkennen. Wandelroute in rood.

Meer nieuw landschap: - Geluidshinder - Doorsnijding - Vergrassing - Parklandschap - Horizonvervuiling - Schaalvergroting - Herwaardering